Bij uitgeverij Prometheus Bert Bakker verscheen onlangs het boek Fout in de Koude Oorlog van Martin Bossenbroek. Hierin staat de Nederlandse tweestrijd tijdens de Koude Oorlog (1945-1989) centraal. 

 

In het boek worden deze tweestrijd geillustreerd aan de hand van twee Nederlanders: de aartsconservatieve politicus Joseph Luns en de communistische filmmaker Joris Ivens. Bossenbroek probeert door in te zoomen op hun ‘foute’ keuzes het dilemma van die tijd weer te geven. 

 

Hierna volgt een fragment over Joris Ivens, die dankzij Fidel Castro een grote droom in vervulling zag gaan. De camera als wapen in de revolutionaire strijd.

Het was moeilijk Fidel Castro niet tegen het lijf te lopen in Havana. Joris Ivens overkwam het al op zijn tweede avond, begin september 1960, gewoon op een terrasje. Ze konden het meteen goed vinden, al hield Ivens eerst nog enige afstand. Met zijn wilde baard, donkere baret, grote sigaar en eindeloze woordenstroom was de 34-jarige leider van de Cubaanse revolutie zo totaal anders dan de partijbureaucraten die Ivens gewend was in Oost-Europa. Castro was ook geen communist, althans niet officieel, dus geen echte. Volgens de marxistisch-leninistische leer kon dat helemaal niet, revolutie zonder communistische leiding. Voor ‘de oude orthodox’ Ivens telde dat nog het zwaarst.

 

Maar het heilig vuur bleek sterker dan de officiële heilsleer. Een paar weken later al ging Ivens met een expeditie mee de jungle in, op persoonlijk verzoek van Castro, om de overmeestering van contra – revolutionaire rebellen op film vast te leggen. Na al zijn vredesfilms draaide hij eindelijk weer eens gevechtsacties, voor het eerst sinds de Chinees-Japanse oorlog – in 1938. Fysiek viel het de bijna 62-jarige Ivens zwaar. De vochtige tropenhitte was een ramp voor zijn astma. Maar voor zijn strijdbare ziel was het een zegen. Dit was het ware leven, dat zijn hart sneller deed kloppen. De gewapende revolutie tegen het grootkapitaal, jonge guerrillero’s met cowboylaarzen. Hij zou eigenlijk maar zes weken blijven; het werd, met tussenpozen, tweeënhalf jaar. Cuba gaf hem nieuwe energie, de adrenalinestoot voor zijn tweede revolutionaire jeugd.              (...)

 

Charlie Chaplin
De uitnodiging van Cuba’s nationale filminstituut ICAIC (Instituto Cubano del Arte e Industria Cinematográficos), kwam dan ook als geroepen. Eenmaal in Havana, begin september 1960, opperde Ivens zelf het idee van een gefilmde reisbrief over de positieve effecten van de revolutie, te richten aan niemand minder dan Charlie Chaplin. Het zou de grote komiek wellicht kunnen overhalen om in navolging van Sartre en andere progressieve wereldsterren zelf te komen kijken naar het Cubaanse wonder. In een deinende Cadillac ging Ivens op weg, kriskras over het eiland, oudergewoonte associatief filmend wat hem zo al voor de lens kwam.

Tot Castro’s telefoontje, waaraan hij direct gehoor gaf. Zijn vreedzame roadtrip kreeg zodoende een militant intermezzo in het oerwoud. Veel bloed vloeide daar overigens niet. De rebellen – in feite boeren net als Castro’s guerrillero’s – werden ingesloten, ontwapend en weer vrijgelaten. In één geval speelden ze hun nachtelijke overgave op verzoek van Ivens overdag nog een keertje na voor de camera. Al met al een doorslaand succes, en voor Ivens buitengewoon efficiënte draaidagen. Toen hij na zes weken terugvloog naar Parijs, had hij materiaal voor twee documentaires: de reisbrief Carnet de viaje – jammer alleen dat Chaplin niets van zich liet horen – en Pueblo armado over de geslaagde expeditie, als illustratie van de revolutionaire strijdbaarheid van het Cubaanse volk tegen interne en externe dreigingen.

 

Varkensbaai
Dat het gevaar vooral van buiten kwam, bleek een halfjaar later. In april 1961 voerde een door de CIA gesteunde groep Cubaanse ballingen een invasie uit in de Varkensbaai. Binnen drie dagen was de hele invasiemacht alweer uitgeschakeld – gesneuveld of gevangengenomen – maar de schrik zat er goed in. Castro zette sindsdien steeds meer koers richting orthodox communisme. Eind dat jaar bekeerde hij zich openlijk tot het marxisme-leninisme. De banden met de Sovjet-Unie werden nauwer aangehaald, niet alleen politiek maar ook economisch en militair.

Militaire opleidingsfunctie
De ideologische aanscherping van de Cubaanse revolutie had ook gevolgen voor Ivens. Bij zijn volgende bezoeken – een halfjaar lang in 1961, en tot begin 1963 steeds een paar maanden als uitvalsbasis voor trips naar het Latijns-Amerikaanse vasteland – kwam hij aan eigen filmwerk niet meer toe. Hij kreeg een aanstelling als general consultant bij het ICAIC, en daarnaast had Castro opnieuw een speciale opdracht voor hem. Een extra speciale dit keer, want het ging nu om een militaire opleidingsfunctie. De Cubaanse leider wilde kunnen beschikken over een aantal ‘strijdbare filmers’, die in geval van een volgende invasie niet alleen met een geweer maar ook met een filmcamera overweg konden, ‘praktische, snel werkende mensen. Militairen en geen kunstenaars.’ Met zijn grote filmkennis en oorlogservaring was Ivens de aangewezen persoon om hun dat te leren. De camera als wapen in de revolutionaire strijd. Zijn eigen grote ideaal.

 

Link
* Het gehele artikel van Martin Bossenbroek op Historiek, inlusief over Joris Ivens in China